Sochaczewska Kolej Wąskotorowa liczy już niemal sto lat. Decyzję o budowie linii o prześwicie 750 mm z Sochaczewa do Piasków Królewskich podjął Sejmik Powiatu Sochaczewskiego w dniu 15 kwietnia 1919 r. U podstaw powstania kolei legła konieczność szybkiej odbudowy Sochaczewa ze zniszczeń Wielkiej Wojny. W efekcie intensywnych walk w 1914 i 1915 r. Sochaczew był najbardziej po Kaliszu zrujnowanym miastem dawnego Królestwa Polskiego.
Najpopularniejszym ówcześnie materiałem budowlanym było ciągle drewno. Sejmik Sochaczewski planował je sprowadzać do odbudowy miasta z niedalekiej Puszczy Kampinoskiej, gdzie w Piaskach Królewskich posiadał tartak parowy. Niestety drogi utwardzone w powiecie były tylko trzy i żadna z nich nie prowadziła w pożądanym kierunku. Najbardziej zatem efektywnym modelem zwózki dłużycy i tarcicy do Sochaczewa okazała się kolej wąskotorowa, którą należało zbudować.
Nie była to jednak pierwsza kolej wąskotorowa na obszarze dawnej ziemi sochaczewskiej. Gdy po przełamaniu frontu na linii rzek Rawki i Bzury wojska niemieckie zajęły powiat sochaczewski, zbudowano w 1916 r. dwie linie kolei wąskotorowych. Pierwsza powstała jako kolej polowa (Feldbahn), przy okazji budowy szosy bitej Ruszki – Kamion oraz mostów na Bzurze i Wiśle do Wyszogrodu. Wedle najnowszych ustaleń kolej ta posiadała również linię odgałęźną do pobliskiego Młodzieszyna. Jak większość Feldbahnów wąskotorówka, po zakończeniu działań wojennych została zlikwidowana, a tor pozostały po rozbiórce zakupiono po okazyjnej cenie na potrzeby budowy sochaczewskiej kolei wąskotorowej 750 mm.
Drugą kolej wąskotorową Niemcy wznosili w Puszczy Kampinoskiej od 1916 do 1918 r., celem prowadzenia rabunkowego wyrębu lasu. Przy użyciu toru patentowego szybko zbudowano linię o prześwicie 600 mm i długości 32 km, o orientacji północ-południe, prowadzącą do przystani nad Wisłą, gdzie spławiano ściętą dłużycę do Niemiec. Po zakończeniu wojny kolej leśna została przejęta przez rząd polski, który zdecydował o jej przebudowie na typ stały, co wykonano w latach 1922 – 1926. Od 1923 r. kolej ta została skomunikowana poprzez rampę przeładunkową w Piaskach Królewskich z doprowadzoną wówczas do tej miejscowości koleją sochaczewską 750 mm. Od tej pory kolej leśna uzyskała do transportu drewna swoiste „okno na świat”. Była wykorzystywana aż do 1961 r., kiedy to, w związku z dokonaniem wpisu Puszczy Kampinoskiej do rejestru parków narodowych, ostatecznie ją zlikwidowano. Wśród pozostałych kolei wąskotorowych dawnej ziemi sochaczewskiej wymienić należy zbudowaną w 1923 r. kolej Cukrowni Guzów 600 mm oraz wzniesioną po 1920 r. kolej Cukrowni „Michałów” w Lesznie o prześwicie 750 mm. Obie były typowymi kolejami przemysłowymi, których głównym zadaniem było połączenie dużych zakładów cukrowniczych ze stacjami linii normalnotorowej Warszawa – Sochaczew. Wąskotorówki zlikwidowano w latach 70-tych XX w. W okresie międzywojennym odnotować należy również przemysłową kolej wąskotorową Zakładów Ceramicznych „Boryszew” Anatola Wekszteina, Wąskotorówka służyła do transportu gliny z wyrobiska na halę produkcyjną oraz do skomunikowania cegielni z rampą kolejową, która to odbywała się po wzniesionym w latach 1930 – 1935 drewnianym moście na Pisi. Po zlikwidowanej kolejce nie pozostało do dziś żadnego śladu.
Wśród głównych celów przewidzianych przez założycieli dla Sochaczewskiej Kolei Wąskotorowej 750 mm, poza wspominaną wywózką drewna z Puszczy Kampinoskiej, wyróżnić należy ożywienie gospodarcze powiatu sochaczewskiego, przewóz towarów dla wsi i miasta, wywóz płodów rolnych oraz przewozy pasażerskie. Z uwagi na planowany, atrakcyjny przebieg linii, założyciele kolei dostrzegli też jej potencjał turystyczny, który już w międzywojniu zaczął powoli być wykorzystywany. Pierwotnie prowadzenie ruchu miało odbywać się trakcją konną, ale po okazyjnym zakupieniu dwóch parowozów i kilku wagonów zdecydowano się na efektywniejszą trakcję parową. Zrezygnowano również z budowy linii wzdłuż rzeki Bzury, a wybrano trasę bardziej dogodną, której przebieg zachował się do dziś. Po okazyjnym nabyciu materiałów, budowę linii o rozstawie toru 750 mm z Sochaczewa do Piasków Królewskich wykonano w latach 1921 – 1923. Wznoszono linię o ustroju stałym z zastosowaniem wszelkich prawideł ówczesnej sztuki inżynierskiej. Kolej była nieoficjalnie wykorzystywana już od 1921 r., natomiast formalne dopuszczenie do użytku publicznego pierwszego odcinka Sochaczew – Tułowice nastąpiło 18 września 1922 r. W efekcie wniosków i petycji wnoszonych przez mieszkańców Wyszogrodu, Sejmik Powiatowy postanowił, że linia sochaczewskiej wąskotorówki zostanie doprowadzona również do tego miasta. W1923 r. zbudowano odgałęzienie o długości ponad 6 km od Tułowic do wsi Kamion, leżącej na lewym brzegu Wisły, naprzeciwko Wyszogrodu. W ten sposób powstał kompletny, znany do dziś, układ torowy kolei o długości ponad 32 km, z 5 stacjami i 9 przystankami osobowymi.
W latach 1922 – 1930 kolej nosiła oficjalną nazwę: Sejmikowa Kolejka Wąskotorowa w Sochaczewie. Z uwagi na niepewną przyszłość kolei, początkowo budowle i urządzenia inżynieryjne miały charakter prowizoryczny. Z biegiem lat drewniane obiekty zastępowano murowanymi, czego dobrym przykładem była najważniejsza stacja, czyli Sochaczew Wąskotorowy, gdzie proces zamiany lekkiego budulca na cegłę i żelazobeton przeprowadzono w latach 1928 – 1939. Najważniejszy, zachowany do dziś, trójkondygnacyjny budynek stacyjny Zarządu Kolei z poczekalnią, kasą i pomieszczeniem dyżurnego ruchu wzniesiono w 1937 r. Tuż przed drugą wojną światową, poza wspomnianym budynkiem, na obiekty i urządzenia tej stacji składały się m.in.: dwa perony, murowana hala i skład opału dla parowozów, warsztaty, kuźnia, stolarnia, garaż dla drezyn oraz 17 torów z trójkątem do obracania lokomotyw, a także przeładunkową rampą czołową z bocznicą do stacji normalnotorowej. Na pozostałych 4 stacjach z biegiem lat również powstały obiekty murowane. W 1927 r. według jednego projektu wzniesiono budynki stacyjne w Tułowicach i Piaskach Królewskich oraz na przystanku osobowym Sochaczew Miasto. W 1930 r. w Chodakowie odkupiono prywatny dom, w którym urządzono pomieszczenia stacyjne, a w 1950 r. w Wyszogrodzie zastąpiono przedwojenny obiekt drewniany nowym, okazałym i zachowanym do dziś dwukondygnacyjnym budynkiem. Na marginesie tych rozważań warto wspomnieć, że w okresie tym – 24 marca 1927 r. – Sejmik Powiatu Sochaczewskiego, z uwagi na oszczędności, podjął pierwszą próbę likwidacji kolei. Ostatecznie dzięki protestom mieszkańców, którzy już wtedy intensywnie korzystali z usług wąskotorówki, od zamiaru odstąpiono. Niemniej w latach 1929 – 1932, z racji na światowy kryzys gospodarczy, przyszłość kolei sochaczewskiej była mocno niepewna.
W latach 1930 – 1939, Sejmikową Kolejkę Wąskotorową w Sochaczewie zaczęto oficjalnie nazywać Powiatową Koleją Sochaczewską. Nazwa ta, wespół z używanym przez lata oznaczeniem P.K.S. na taborze, okazała się najmocniej związaną z przedsiębiorstwem i w efekcie najważniejszą ze wszystkich funkcjonujących. Jednym z najistotniejszych strategicznych klientów kolei sochaczewskiej, szczególnie w okresie międzywojennym, była Fabryka Przędzy i Tkanin Sztucznych Chodaków Spółka Akcyjna, zbudowana w latach 1927 – 1928 w Chodakowie (od 1976 r. dzielnicy Sochaczewa). Z uwagi na dogodne położenie linii oraz jej skomunikowanie ze stacją normalnotorową w Sochaczewie w założeniach cały transport fabryki miał być oparty na kolei sochaczewskiej. W efekcie stacja Chodaków, będąca pierwotnie jedynie mijanką dla pociągów, nabrała wielkiego znaczenia. Już na etapie budowy zakładów ułożono od linii głównej bocznicę przemysłową, którą dowożono materiały niezbędne do wzniesienia wszystkich obiektów oraz uruchomienia produkcji w firmie. Po otwarciu fabryki w 1928 r. kolej sochaczewska dowoziła tu nie tylko materiały niezbędne do produkcji, czy też funkcjonowania zakładu, ale oczywiście również ludzi do pracy. Były to liczby niebagatelne, gdyż już na początku działalności firma zatrudniała prawie 1000 pracowników, a w 1932 r. zatrudnienie znacznie wzrosło w związku z podwojeniem produkcji. Sochaczewska wąskotorówka była na tyle istotna dla fabryki, że gdy w 1930 r., w związku ze światowym kryzysem gospodarczym, kolej znalazła się na skraju bankructwa, a Sejmik Sochaczewski był ponownie gotowy ją zlikwidować, to dyrektor zakładu inż. Władysław Czerwiński przekazał wsparcie w wysokości 300 tys. zł., co wydatnie przyczyniło się do jej uratowania.
Drugim istotnym klientem kolei sochaczewskiej był tartak w Piaskach Królewskich. Tartak parowy istniał tu już od 1905 r., ale z uwagi na brak dogodnych połączeń komunikacyjnych, aż do momentu doprowadzenia w 1923 r. kolei sochaczewskiej, jego produkcja była niewielka. Połączenie ożywiło możliwości tartaku, a tym samym oprócz przemysłu chemicznego w powiecie pojawił się również przemysł drzewny. Dzięki ładowniom publicznym na stacjach w Chodakowie, Tułowicach, Piaskach Królewskich i Wyszogrodzie wożono koleją również płody rolne, w tym głównie ziemniaki i buraki cukrowe. Te ostatnie po przeładunku trafiały do Cukrowni „Mała Wieś” niedaleko Wyszogrodu lub Cukrowni „Michałów” w Lesznie. Poza tym w latach 1932 – 1939 z Wyszogrodu do Sochaczewa prowadzono intensywne przewozy płukanego żwiru wiślanego, będącego na lokalnym rynku, a nawet w Warszawie, poszukiwanym materiałem budowlanym. W okresie międzywojennym pojawiły się liczne, interesujące propozycje rozwoju kolei sochaczewskiej. W 1921 r. Towarzystwo Akcyjne Zakładów Żyrardowskich Hiellego i Dittricha korespondowało z sochaczewskim Magistratem w sprawie ewentualnego przeprowadzenia kolei z Mszczonowa przez Żyrardów do Sochaczewa, jako linii odgałęźnej dla planowanej wąskotorówki z Warszawy przez Nadarzyn, Żabią Wolę, Radziejowice, Mszczonów i Białą do Rawy. W 1930 r. inż. Władysław Czerwiński proponował przekucie kolei leśnej z Piasków Królewskich do Zamczyska na 750 mm i połączenie z koleją sochaczewską albo przedłużenie linii 750 mm od Piasków do Modlina, gdzie właśnie budowano linę normalnotorową Warszawa – Łomianki – Modlin. Z uwagi na atrakcyjne miejsca jak Puszcza Kampinoska, Żelazowa Wola, Brochów, czy Wyszogród, Czerwiński widział przyszłość kolei sochaczewskiej także w rozwoju ruchu turystycznego. W tym czasie powstała również koncepcja budowy nowej linii odgałęźnej z Chodakowa przez Żelazową Wolę do Leszna, celem połączenia z koleją Cukrowni „Michałów” i dalej z Błoniem. Wreszcie w 1937 r. Ministerstwo Komunikacji zaproponowało rozbudowę kolei na odcinku od Sochaczewa przez Sanniki i Gąbin do Gostynina. Wszystkie perspektywiczne plany rozwoju P.K.S. przekreślił wybuch drugiej wojny światowej.
W 1939 r. w efekcie intensywnych walk podczas bitwy nad Bzurą Sochaczew i okolica ponownie legły w gruzach. Jednakże kolej powiatowa nie odniosła wielkich zniszczeń. Po zakończeniu kampanii wrześniowej Niemcy przejęli zarząd P.K.S., zmieniając jej nazwę na: Kreisbahn Sochaczew – Hohenburg – Piaski. Wąskotorówka dzięki dogodnemu skomunikowaniu z koleją leśną 600 mm w Piaskach Królewskich, przez ponad 5 lat okupacji służyć miała intensywnej eksploatacji zasobów drzewnych Puszczy Kampinoskiej.
12 października 1939 r., w konsekwencji utworzenia Generalnego Gubernatorstwa, linia kolei sochaczewskiej została podzielona granicą na dwie części. Główny ruch towarowy odbywał się teraz do Piasków Królewskich, zaś osobowy głównie do Brochowa. Z uwagi na granicę między Generalną Gubernią, a Rzeszą znajdującą się na wysokości przystanku osobowego w Janówku, praktycznie zamarł wszelki ruch kolejowy do Wyszogrodu. Dlatego też w 1940 r. Niemcy nakazali rozebrać ten odcinek, po czym zmieniono nazwę wąskotorówki na: Kreisbahn Sochaczew – Tułowice – Piaski. Przy zwózce i obróbce drewna podczas okupacji kolej leśna 600 mm oraz tartak w Piaskach Królewskich pracowały niezwykle intensywnie. W 1944 r., w celu eksploatacji zasobów z kolejnych rejonów Puszczy Kampinoskiej, Niemcy rozpoczęli budowę nowego odgałęzienia kolei leśnej od Zalasek przez Kampinos do stacji normalnotorowej Szymanów, aby połączyć ją z koleją Cukrowni „Guzów”. W związku jednak z trudnościami Wehrmachtu na froncie wschodnim, po ułożeniu 4 km toru do Kampinosu, zaniechano kontynuowania inwestycji.
Wyzwolenie przyniesione w styczniu 1945 r. na bagnetach Armii Czerwonej zastało kolej sochaczewską w fatalnej kondycji. Wprawdzie wskutek przejścia frontu nie doznała ona wielkich zniszczeń, ale została doszczętnie okradziona z narzędzi, węgla, smarów i olejów. Zdewastowano również wiele urządzeń i jednostek taborowych. Mimo to już 1 marca 1945 r. przywrócono ruch aż do Piasków Królewskich. Do 1 stycznia 1949 r. Sochaczewską Koleją Powiatową kierowały jeszcze władze powiatu, ale już pod przymusowym Zarządem Państwowym. Od 1949 r. przedsiębiorstwo przeszło całkowicie w gestię Ministerstwa Komunikacji oraz Polskich Kolei Państwowych, otrzymując nazwę: Sochaczewska Kolej Dojazdowa. Z jednej strony był to okres intensywnej odbudowy kolei, z drugiej borykania się z ciągłymi problemami w prowadzeniu lawinowo wzrastającego ruchu towarowo-osobowego. Dzięki pomocy państwa w 1946 r. przeprowadzono kapitalny remont mostu na rzece Łasicy, a w latach 1946 – 1948 odbudowano i przywrócono ruch na rozebranej przez Niemców linii do Wyszogrodu. Poza tym w ramach robót torowych do końca lat 50-tych wymieniono niemal wszystkie podkłady, jak też zużyte szyny na trasie z Sochaczewa do Piasków Królewskich. Właśnie wtedy ruch pasażerski i towarowy był największy w historii kolei sochaczewskiej. O ile w 1937 r. przewieziono 47 700 ton masy towarowej i 790 100 pasażerów, to w 1946 r. wartość, ta osiągnęła aż 173 000 ton dla towarów, a w 1950 r. rekordowe 1 550 000 dla osób. Głównym wówczas zadaniem kolei sochaczewskiej było zapewnienie wzrastających potrzeb przewozowych fabryki chemicznej w Chodakowie. Z tym jednak Zarząd, z uwagi na katastrofalną powojenną kondycję P.K.S., nie potrafił sobie należycie poradzić. Dlatego też w latach 1948 – 1949 z inicjatywy państwa zbudowano od stacji Sochaczew do tych zakładów sześciokilometrową bocznicę normalnotorową. Przejście fabryki na własny transport koleją normalnotorową było dużym ciosem finansowym dla sochaczewskiej wąskotorówki.
Deficytowa stała się jednak dopiero od 1961 r., kiedy to, w związku z powstaniem dwa lata wcześniej Kampinoskiego Parku Narodowego, całkowicie ustały przewozy drewna z Puszczy. Zarząd Kolei Dojazdowych zdecydowany był wówczas kolej tę zamknąć, na co jednak nie zgodziły się władze Sochaczewa, jak również władze wojewódzkie. Mimo trzeciej nieudanej próby likwidacji ciągle jeszcze inwestowano w wąskotorówkę. W 1970 r., w związku z rozwojem Zakładów Ceramicznych w Plecewicach, zdecydowano się na budowę ponad dwukilometrowej bocznicy normalnotorowej od stacji Chodaków. Z uwagi na szczupłość miejsca, zamiast ułożyć tor równoległy do linii wąskotorowej, wykonano splot torów 750 mm i 1435 mm. W związku z tym konieczne było stworzenie specjalnego systemu zabezpieczenia ruchu kolejowego. Dlatego też w Chodakowie znacząco przebudowano układ torowy oraz wzniesiono nowy budynek stacyjny z nastawnią, kasą i poczekalnią dla podróżnych, z którego dyżurny zawiadywał ruchem pociągów na nowym odcinku do Plecewic. Deficytowa od 1961 r. kolej sochaczewska przewoziła towary już tylko dla Gminnych Spółdzielni w Tułowicach, Wyszogrodzie oraz Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Kromnowie. Dla odmiany ciągle dość znaczne były potoki pasażerskie do Chodakowa, Tułowic, Wyszogrodu, a w dni targowe (wtorek i piątek) również do Piasków Królewskich. Kiedy jednak w latach 1972 – 1974 uruchomiono transport autobusowy do Śladowa, a także gdy po włączeniu Chodakowa do Sochaczewa (1976 r.) powstała w 1979 r. komunikacja miejska, przewozy pasażerskie wąskotorówką poczęły gwałtownie spadać. Zarząd Kolei Dojazdowych podjął czwartą próbę likwidacji kolei, ale wtedy przyszła słynna „zima stulecia”, a następnie stan wojenny, co odroczyło na kilka lat wydany już wyrok. Ostatecznie od zamknięcia i rozbiórki Sochaczewską Kolej Dojazdową uratowało przejęcie przez Muzeum Kolejnictwa w Warszawie. Ostatni rozkładowy pociąg z Sochaczewa do Wyszogrodu odjechał 30 listopada 1984 r. o godzinie 15.35. Następnie przystąpiono do prac nad organizacją placówki muzealnej, gromadzącej i eksponującej tabor wąskotorowy, głównie na 750 mm oraz prowadzącej pociągi turystyczne na skraj Puszczy Kampinoskiej. 6 września 1986 r. odbyło się oficjalne otwarcie Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie. Działalność tej jednostki to już jednak temat na osobne opracowanie.
Łukasz Popowski
Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie
Bibliografia:
Bronicz.pl, URL: http://bronicz.pl.
Bronicz W., Wspomnienia z dawnego Chodakowa, Sochaczew 2013.
Bronicz W., Kufer wspomnień, Sochaczew 2014.
Dawno temu w Sochaczewie, red. Szostak. J., Sochaczew 2011.
Dzieje Sochaczewa i ziemi sochaczewskiej. Studia i materiały, red. Russocki S., Warszawa 1970.
Kucharski M., Tucholski Z., Kolej Cukrowni Guzów, „Stalowe Szlaki” nr 2 (2000).
Kucharski M., Tucholski Z., Kolej wąskotorowa Cukrowni Michałów w Lesznie koło Warszawy, „Stalowe Szlaki”, nr 1-2 (2001).
Kwiatkowski B., Dzieje Sochaczewa, t. 6, II wojna światowa (1939 – 1945), cz. I, Wrzesień 1939 r., Sochaczew 2012.
Kwiatkowski B., Dzieje Sochaczewa, t. 6, II wojna światowa (1939 – 1945), cz. II, Okupacja, Sochaczew 2014.
Kwiatkowski B., Dzieje Sochaczewa, t. 5, Dwudziestolecie międzywojenne (1918 – 1939), Sochaczew 2014.
Macewicz E., „M 3” Wspomnienia młodego kolejarza łącznika w Szarych Szeregach i AK 1939 –1945, Warszawa 2000.
Moczulski M., Na wąskotorowym szlaku Mazowsza i Mazur, (brak miejsca i roku wydania).
Moczulski M., Pokropiński B., Kantor L., Ciuchcią przez Polskę, Warszawa 2000.
Nawrocki L., Kalendarium wydarzeń historycznych na ziemi sochaczewskiej, Sochaczew 2000.
Orzechowski M., Pocztówki z Młodzieszyna, Młodzieszyn 2016.
Pałucki W., Sochaczew we wrześniu 1939 r., Sochaczew 1989.
Piorun W., Z pamiętnika „Bitka”, Sochaczew 2008.
Pokropiński B., Koleje wąskotorowe PKP, Warszawa 1980.
Pokropiński B., Powiatowa Kolej Sochaczewska, Warszawa 1992.
Pokropiński B., Muzealne Parowozy Wąskotorowe w Polsce, Żnin 1997.
Pokropiński B., Sochaczewska Kolej Wąskotorowa, Warszawa 2012.
Rozdżestwieński P. M., Wojewoda J., Bzura Rawka 1914 – 1915. Wielka Wojna na terenie powiatu sochaczewskiego, 2013 (brak miejsca wydania).
Spacerkiem po Sochaczewie, red. Szostak. J., cz. I, Sochaczew 2007.
Spacerkiem po Sochaczewie, red. Szostak. J., cz. II, Sochaczew 2008.
Stary Sochaczew…i okolice w słowach, obrazach, wspomnieniach, URL:http://starysochaczew.pl.
Świat kolejek wąskotorowych – forum internetowe, URL: http://750mm.pl.
Wciąż pod parą… Parowozy w Polsce, URL: http://tomi.holdys.pl.
Zapomniane skarby. 80 lat Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, 25 lat Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, red. Młynarska B. Z. i in., Warszawa 2011.
Zwoliński K., Chodakowskie Zakłady Włókien Chemicznych „Chemitex”, Warszawa 1978.
